Трансгендер адамдар арасында АИТВ-инфекциясы туралы деректер өте аз. Әдетте, көптеген зерттеулер тек трансгендер әйелдерді ғана қамтиды, трансгендер ерлер мен бинарлы емес адамдар туралы ақпарат іс жүзінде жоқ. Бұл трансгендер әйелдер арасында АИТВ-инфекциясының таралуы секс-жұмысына және ерлермен қорғалмаған қарым-қатынасқа түсуден анағұрлым жоғары екенімен байланыстырады. ДДСҰ мәліметтері бойынша, трансгендер әйелдерде АИТВ-инфекциясын жұқтыру ықтималдығы жалпы халық арасында қарағанда 49 есе жоғары. Осы мақалада біз АИТВ тақырыбын толығырақ ашып көреміз және трансгендер адамдарға байланысты алдын алу шаралары мен жағдайлар туралы әңгімелесетін боламыз.
АИТВ деген не?
АИТВ (адамның иммун тапшылығы вирусы) - иммундық жүйенің жасушасын зақымдайтын созылмалы ауру. АИТВ-мен жұқтырылған ағза денеден тыс немесе оның ішінде өмір сүретін бактериялармен, вирустармен және басқа микроорганизмдермен (мысалы, қарапайым және саңырауқұлақтармен) қалыпты күресе алмайды. Жұқтырғаннан кейін орта есеппен 9-11 жылдан кейін дамитын АИТВ – ның соңғы сатысы (егер ем болмаса) - ЖИТС (жүре пайда болған иммундық тапшылық синдромы), бұған тән лимфоциттер санының сыни құлдырауы және иммундық жүйе өз қызметтерін атқара алмауы. ЖИТС көптеген оппортунистік инфекциялармен (әдетте иммундық жүйесі толыққанды жұмыс істейтін адамдардың ауруына әкелмейтін шартты-патогенді вирустардан, бактериялардан, қарапайым немесе саңырауқұлақтардан туындайтын аурулар), сондай-ақ инфекциялық емес және ісік ауруларымен сипатталады.
АИТВ нәтижесі оң болған жағдайында диагноз қойылған сәттен бастап АРВТ (антиретровирустық терапия) немесе ЖБАРТ (жоғары белсенді антиретровирустық терапия, бірнеше аралас вирусқа қарсы препараттардан тұрады) емдеуді бастау ұсынылады. АРВ-терапиясының арқасында АИТВ-ы бар адамдар қарапайым өмір салтын ұстай алады және тіпті қорғансыз жыныстық қатынас жасай алады. Ең бастысы - препараттарды қабылдау ережелерін ұстану, атап айтқанда – бір уақытта қабылдау және дәрілердің мөлшерін өз бетінше түзетпеу.
АРВ-терапиясын дәрігердің қатаң нұсқамасы бойынша бір уақытта қабылдайтын және вирустық жүктемесі төмендетілген АИТВ-мен өмір сүретін адамдар белгісіз (берілмейтін) статусына ие болады. Мұндай адам серіктестер үшін толық қауіпсіз және АИТВ-инфекциясының берілу қаупі, тіпті қорғалмаған жыныстық қатынаста болғанда да нөлге тең.
Тағы бір маңызды мәселе – АИТВ-ны әлі күнге дейін "21 ғасырдың обасы" деп санайды. Бұл өте стигматизациялық ұғым, яғни АИТВ-мен өмір сүретін адамдар азапты өлімге ұшырағанын білдіреді, демек, оларға алдын ала нүкте қоюға және жоламау керек екенін білдіреді. Шын мәнінде, АРТ қабылдау кезінде АИТВ-мен өмір сүретін адамдар қоғамның басқа мүшелерінен мүлдем айырмашылығы жоқ және қартайғанға дейін өмір сүре алады. Әрине, бұл жыныстық қатынас кезінде қауіпсіздік ережелерін елемеуге болатынын білдірмейді, бірақ иммунитет тапшылығы вирусымен өмір сүретін адамдардан қорқудың қажеті жоқ.
Емделуден бас тартқан жағдайда Қазақстанда АИТВ-мен өмір сүретін адамдардың өмір сүру ұзақтығы вирусты жұқтыру сәтінен бастап 7-15 жылды құрайды.
"Халық денсаулығы және денсаулық сақтау жүйесі туралы" ҚР Кодексінің 19-тарауының 112 бабына сәйкес, АИТВ-жұқтырған және ЖИТС-пен ауыратын науқастарға мемлекет кепілдік береді: тегін ерікті түрде жасырын және (немесе) құпия медициналық зерттеудің қол жетімділігін және сапасын, динамикалық байқауды қамтамасыз етуге, психологиялық-әлеуметтік, заңдық және медициналық консультациялар беруге; ТМККК (тегін медициналық көмектің кепілдендірілген көлемі) шегінде медициналық көмек және дәрі-дәрмекпен қамтамасыз ету.
Трансгендер ерлер және АИТВ
Трансгендер ерлер туралы деректер тым аз, тек екі зерттеу белгілі, онда зертханалық талдау барысында екі трансгендер ерлерде АИТВ анықталған. Бұл деректер АҚШ-қа байланысты. Алайда, трансгендер адамдар әрдайым "шкафтан шығуға", сонымен қатар анонимді респонденттер ретінде сөз сөйлеуге де дайын болмағандықтан, қорғалмаған жыныстық қатынасқа түсетін трансгендер ер адамдар немесе бинарлық емес адамдар да тәуекел тобына жатады деп болжауға болады. Мысалы, гомо-би - немесе пансексуалды трансгендер ерлер, әсіресе стерилдеу операцияларынан кейін, жүктіліктен қорықпай, мүшеқаптарды пайдаланудан бас тартуы мүмкін. Қажетсіз жүктіліктен басқа ЖЖБИ (жыныстық жолмен берілетін инфекциялар) жұқтыру қаупі бар екенін - бәрі ойланбайды.
Жұқтыру тәуекелдері
Трансгендер адамдар барлық елдерде, әсіресе патриархат орнаған жерлерде, гендерлік сәйкестілікке, қалыпты емес мінез-құлыққа және/немесе сексуалдық ориентацияға байланысты қатты стигматизация мен қорлауға ұшырайды және көп жағдайда әлеуметтік, мемлекеттік, медициналық экономикалық және заңды қолдау мен қорғауға ие болмайды.
Қазақстанда трансгендер адамдар комиссияның бір ғана қорытындысы негізінде гендерлік сәйкестілігіне сәйкес келетін жаңа құжаттарды ала алмайды. Олардан әйелтәріздестік немесе еркектәріздестіктің (стерилдеу операцияларын қоса алғанда) бір немесе бірнеше кезеңдерін өтуді талап етеді.
Жоғарыда аталғандардың барлығы айтарлықтай қаржылық шығындарды, күш-жігерді, денсаулық пен уақытты талап ететіндіктен басқа, мемлекеттік органдардың ешқайсысын трансгендер адамның медициналық араласудың қажеттілігі туралы пікірі қызықтырмайды.
Гендерлік сәйкестілікке сәйкес қажетті және тиісті құжаттардың болмауы өмірдің барлық салаларына әсер етеді және білім алуға, жұмысқа орналасуға, және, әрине, медициналық қызметтерге қолжетімділікті толық немесе ішінара шектеуі мүмкін.
Трансгендер адамдар қолдауынан және тірегінен айырыла отырып, кедейшілік шегіне жиі түседі. Қорлаумен қатар қоғамдық өмірден тыс кезде бұл ерте ме, кеш пе өзіне өзі қол жұмсауға дейін немесе маргиналдауға (адамның тозу процесі, оның бұрынғы мәртебесін жоғалту, осы өркениетті қоғам үшін тән емес әлеуметтік құбылысқа айналу) әкелуі мүмкін, ал ол өз кезегінде АИТВ жұқтыру қаупін арттырады.
Сондай-ақ трансгендер адамдар табыстың кездейсоқ немесе заңсыз тәсілдеріне жүгінуге мәжбүр. Трансгендер әйелдер жиі секс-жұмысқа дейін барады және ол ақша жасаудың жалғыз жолы болып табылады. Бұл ретте қысым ешқайда кетпейді, транс*секс-жұмыскерлер клиенттер тарапынан физикалық және жыныстық зорлық-зомбылыққа ұшырайды. Клиенттің қалауы бойынша мүшеқапсыз жыныстық қатынас және жыныстық зорлық-зомбылық өз ретінде АИТВ жұқтыруына әкеп соқтыруы мүмкін.
Көптеген трансгендер адамдар дәрігерлер тарапынан кемсітушілік пен біліксіздіктен қауіптеніп, денсаулық мәселесін ең соңғы сәтте кейінге қалдырып, медициналық көмекке жүгінуден бас тартады. Өкінішке орай, қорқыныш бекер емес: кейбір транс*адамдарға дәрігерлер көмек беруден бас тартады, кейде – өте дөрекі түрде.
Әдетте көптеген трансгендер адамдар үшін ең басты міндет - өз денесін гендерлік сәйкестікке сәйкес келтіру. Жиі шектелген қаржы үшін трансгендерлер дәрігерлердің көмегіне жүгінбейді, талдаулар тапсырмайды және өз бетімен емделеді. Мұндай жағдайда адам жұқтыру фактісі болған жағдайда өзінің оң АИТВ статусын білмейді деген үлкен мүмкіндік бар.
Өзін ашудан, кемсітушілік пен түсінбеушілік мөлшерін алудан қорқу өз денсаулығына деген қамқорлықтан күштірек. Ал барлығы бір уақытта өзінің АИТВ-статусын тексеруі керек.
Жыныстық қатынас кезіндегі АИТВ-ның алдын алу шаралары
Трансгендер адамдардың серіктестері кез келген жыныстағы, гендер мен жыныстық ориентациядағы адамдар болуы мүмкін. Есте сақтау маңызды: енетін секс кезінде мүшеқаптар мен любриканттарды қолдану қажет (ауызша секс кезінде – мүшеқап немесе латексті майлық – куннилингус, риминг кезінде). Мүшеқапты қолданар алдында міндетті түрде қандай материалдан жасалғанын қараңыз – әрбір материал үшін өзінің лубриканттарын (майлау) қолданған жөн. Латексті мүшеқаптар мен су немесе силикон негізіндегі лубриканттарды қолданған жөн. Құрамында спермицидтер мен басқа да дәрілік заттар бар лубриканттардан, сондай-ақ май негізіндегі лубриканттардан бас тарту ұсынылады, өйткені біріншіден тітіркену тудыруы мүмкін, ал май латекс бұзады.
Қорғалмаған жыныстық қатынас туралы шешім қабылдау кезінде жақсы тәжірибе ретінде жыныстық серіктестермен АИТВ және ЖИТС тестінен өту.
Кеңестер:
· Егер сіз инъекциялық заттарды пайдалансаңыз, онда тек стерильді (бір реттік!) шприцті пайдаланыңыз.
· АИТВ вирусы адам денесінен тыс ұзақ өмір сүрмесе де (зертханалық шарттардан тыс – бірнеше минут), құлақ тесуді, татуировканы тек тексерілген жерлерде ғана жасау және ол үшін бір реттік инелер мен ерітінділер қолданылатынына көз жеткізу.
· Жеке гигиена заттары, мысалы, ұстаралар мен маникюр керек-жарақтары тек сіздікі болу керек.
АИТВ ауа-тамшы жолымен, қол алысу және тамақ арқылы берілмейді!
Қорғалмаған анальды секс кезінде АИТВ-ны жұқтыру мүмкіндігі қынап немесе ауызша секске қарағанда жоғары. Неоқынап жасалған транс*әйелдерде жыныстық қатынас кезіндегі тәуекелдер зерттелмеген. Хирургиялық араласудың түрі үлкен әсер етуі мүмкін. Фаллопластика жасаған транс*ерлер туралы да деректер аз.
Хирургиялық жыныстық мүшелерді түзетулерге жүгінбеген трансгендер әйел секс кезінде белсенді және пассивті рөлде болуы мүмкін. Әйелтәріздеуші гормондарды қабылдау транс*әйелдерде эрекциямен қиындықтарды тудыруы немесе жоғалтуы мүмкін, бұл мүшеқаптарды пайдалануға кедергі келтіреді немесе олардың сырғуына және/немесе үзілуіне ықпал етеді.
Тестостерон препараттарын қабылдайтын кейбір трансгендер ерлерде жыныстық құмарлықтың арттыруына әкеледі, ол өз ретінде жыныстық қатынастардың жоғарлауына әкелуі мүмкін.
Кейде транс*адамдар үшін біреу оларды жыныстық тартымды деп санауы - гендерлік дисфориясын жеңілдетуі мүмкін. Бұл трансгендер адамды мүшеқапсыз жыныстық қатынасқа түсуге әкелуі мүмкін, басқа жағдайда қабылдамауы мүмкін қорқынышынан.
Есіңізде болсын, егер сіз АРВТ қабылдасаңыз, онда құжаттарды ауыстыру да, жынысты хирургиялық түзету де емге кедергі келтірмейді.
Жаһандық деңгейде алдын алу шаралары өзіне енгізуі тиіс:
· Трансгендер адамдарды Денсаулық сақтау жүйесіне қосу.
· Қоғамда трансгендер адамдардың көрінуін арттыру. Бұл транс*адамдарды қабылдауға көмектесіп, оларға, соның ішінде денсаулық сақтау саласында баса назар аударуы мүмкін.
· Кемсітушілікке қарсы заңдарды қабылдау қажет: азаматтық құқықтарды сақтау, қоғамдастықтарды қолдау және қоғамдағы стигманы төмендету - транс*адамдар тең азаматтар болып табылатындығын және барлығы сияқты агрессия мен түсінбеушіліктен қорықпай, өзінің АИТВ-мәртебесін үнемі тексеруге тиіс екендігін түсінуге көмектеседі.
· Статистиканы дұрыс жүргізу.
Айта кету керек, медицина мамандарының қоғамдастығында биологиялық жыныс пен гендерлік сәйкестік арасындағы айырмашылықты бәрі көрмейді. Сонымен қатар, трансгендер адамдарда әртүрлі жыныстық ориентация болуы мүмкін және еркектермен жыныстық қатынасқа түсетін адамдармен байланысы болмауы мүмкін. АИТВ-ның алдын алумен айналысатын ұйымдар өздерінің тұжырымдары мен есептерінде трансгендер адамдарға еш қатысы жоқ топтардың шектеулі санын көрсетсе, трансгендер адамдар оларға әлеуметтік жарнаманың қатысы жоқ деп есептей алады. Транс * адамдар ЛГБТ арасында өздерін азшылықта сезінеді, ал еркектермен жыныстық қатынасқа түсетін адамдармен қатар есептеу трансгендер адамдардың нақты қажеттіліктерімен ортақ ештеңесі жоқ.
Маманның түсініктемелері
Біз сондай-ақ АИТВ жөніндегі қазақстандық маман Виталий Виноградовқа Қазақстанда АИТВ жағдайын жақсы білу үшін сұрақтар қойдық.
Транс * адамдар және АИТВ – Қазақстанда мұндай статистика бар ма?
Трансгендер адамдар бойынша статистика жоқ. Ол тіпті еркектермен жыныстық қатынасқа түсетін адамдар бойынша жоқ. Деректер базасында тарату жолы ретінде: гомосексуалды немесе гетеросексуалды ғана белгіленген. Бұл дұрыс емес, бірақ қазір осы нұсқа ғана бар.
АИТВ-мен өмір сүретін барлық адамдарға Қазақстанда емделуде көмек көрсетіле ме?
Емдеу Қазақстан Республикасының барлық азаматтарына ұсынылады. Емдеу мемлекет арқылы төленеді. АИТВ-ны емдеумен айналысатын ұйымдар –ЖИТС орталықтары. Егер адамда АИТВ- ға талдау оң болса – орталық оны диспансерлік есепке қоюға міндетті. ЖИТС орталығының қызметкерлері мұндай адамдарды іздестіруге, телефон арқылы қоңырау шалуға және тіпті құқық қорғау органдарын тартуға құқылы. Бұл сирек қолданылады, бірақ ЖИТС қызметінің мұндай мүмкіндігі бар. Жеке куәлік пен ЖСН бойынша есепте тұрған барлық азаматтарға көмек көрсетіледі. Емдеу диагноз қойылғаннан кейін бірден басталады.
Алайда АИТВ-мен өмір сүретін адамның өзі емдеуден бас тартатыны туралы мәлімдеме жаза алады және мұндай жағдайда ЖИТС орталығы ештеңе жасай алмайды. Жауапкершілік бұдан былай бас тартқыштың өзіне жүктеледі. Алайда, бас тартулар кеңес берудің нашар екенін білдіреді. Кеңес беру – бұл емдеудің маңызды бөлігі және АРВ-терапия неге маңызды екенін түсіндіру.
Егер сіз Қазақстан азаматы болмасаңыз, бірақ тұруға ықтиярхатыңыз бар болса – сізге, сондай-ақ АИТВ-ны емдеуді қоса, тегін медициналық көмектің кепілдік берілген көлемі (ТМККК) көрсетіледі. Әдетте Қазақстанда тұратын немесе жұмыс істейтін адамдар көші-қон полициясында тіркеледі. Егер адам жұмысқа келсе, полиция оған уақытша ЖСН береді. Осы ЖСН арқылы адам жедел жәрдем шақыра алады немесе емханада қандай да бір қызметтерді ала алады, бірақ оған АИТВ терапиясы кірмейді. ҚДИАҒО-ның қызметкерлері Қазақстан аумағында тұрақты тұрып жатқан, бірақ тұруға ықтиярхаты жоқ адамдарға көмек көрсету мәселесін көтеруді жоспарлап отыр.
Тегін мүшеқаптар мен лубриканттарды қайдан алуға болады?
Оларды ЖИТС орталықтарынан алуға болады, алайда, барлық орталықтар бюджетті басқа бір нәрсеге бөле отырып, осындай сатып алуды жүргізбейді. Сондай-ақ емханалар мүшеқаптарды сатып ала алады және оларды тарата алады, әсіресе емханаларда достас кабинеттер бар болса. Алматы қаласының қалалық тері-венерологиялық диспансерінде бірден екі достас кабинет бар және оларда мүшеқаптар мен лубриканттар болуы тиіс, бірақ олардың бар-жоғы туралы алдын ала білу керек.
Жаһандық қор аясында жұмыс істейтін ұйымдар да бар. Алматыда – "Коммьюнити-Френдз" ұйымы және "SafeSpace"бастамасы. Олар кейбір клубтармен бірге жұмыс істейді және оларды мүшеқаппен қамтамасыз етеді, алайда барлық клубтар көмекке тартылмайды, АИТВ / ЖИТС алдын алуға жұмыс істегісі келмейді. Мысалы, "Монро" клубы – басшылығы олардың бизнесіне кедергі келтіретін болады деп есептейді. "Бурлеск" клубы керісінше көмекті қабылдайды және оларда әрқашан мүшеқаптар мен лубриканттар бар.
Қарағандыда Жаһандық қор аясында осы мәселелермен Gay and Lesbian Alliance (GALA) ұйымы айналысады. Астанада Human Health Institute (HHI) тобы. Екі ұйым да клубтармен бірге жұмыс істейді.
UNI кеңселері бар (Астана, Шымкент және Алматы қалаларында). Мүшеқаптар, лубриканттар, сондай-ақ АИТВ-ға тестілерді алу үшін кез келген адам, тіпті егер ол біздің жобамыздың қатысушысы болмаса да, онда келе алады.
АИТВ-диссиденттігі (АИТВ және ЖИТС барын жоққа шығару) қандай қауіпті төндіреді?
Диссиденттілік өте қауіпті және өкінішке орай, белсенді дамып келеді, себебі АИТВ-ның айқын көріністері жоқ. Мысалы, обыр ісіктері болған жағдайда ауырған адам өзін нашар сезінуі, ауырсынуды сезінуі немесе салмағын күрт жоғалтуы мүмкін. АИТВ болған жағдайда адам өзгерістерді сезінбейді. Және ол АИТВ ЖИТС сатысына көшкенге дейін ештеңе сезінбейді. АИТВ-оң мәртебесі бар, өз ағзасында вирустың болуын жоққа шығаратын барлық диссиденттер қайтыс болады. Ең жағымсызы АИТВ-ны жоққа шығаруды насихаттаумен қанында вирус жоқ адамдар айналысады. Оларға ЖИТС сатысындағы оппортунистік инфекциялардан қиналып өлу қаупі жоқ, және олар АИТВ-оң адамдарды оларға терапия қажет емес деп, ойлап тапқан ауру деп сендіреді.
Әсіресе, балалар үшін АИТВ-диссиденттігі қауіпті, өйткені олар ата-аналарға толығымен тәуелді. Егер ата-аналар оларға ем бермесе, онда балалар қайтыс болады – және өзіне АРТВ қабылдау немесе қабылдамауды шеше алатын ересек адамға қарағанда, балаларда ешқандай таңдау жоқ. Балалардың иммундық жүйесі ересектерден әлдеқайда әлсіз және инфекцияның ағымы әлдеқайда жылдам.
АИТВ мәртебесі оң диссиденттер емді қабылдай бастағаннан кейін оларға кеңес берген адамдарға және олардың қазір тірі-саулығына өте риза болған.
Өз денсаулығыңызды қадағалаңыз және алдын алу ережелерін назардан тыс қалдырмаңыз!